Commedia Dell’Arte, İtalyancadan dilimize çevrildiğinde, “oyun zanaatı" olarak adlandırılabilir. Harfi harfine tercüme edildiğinde, yaklaşık olarak “sanatçıların komedisi” olarak da adlandırılabilir. Bu biçime, kendi doğasını ve özelliklerini daha iyi gösteren başka adlar da verilmiştir. Bunlar; Commedia Alla Maschera yani “maskeli komedi”, Commedia İmprovviso yani “doğaçlama komedisi”dir. Commedia Dell’Arte doğaçlamanın ön planda olduğu bir oyunculuk geleneğidir.

16. yüzyılda ortaya çıkarak, 18.yüzyıla değin Avrupa’nın her yanına yayılan İtalyan Halk Tiyatrosu geleneğidir. İtalya dışında en çok “Comedie-Italienne” adıyla Fransa’da yaygınlaşmıştır. İngiltere’de Commedia Dell’Arte öğeleri çeşitli oyun türlerine girmiş yada yeni oyun türleri yaratmıştır. Commedia Erudita’dan(amatör meraklılar tarafından yazılı ve maskesiz, incelikle hazırlanmış kostümle, kapalı özel sahnelerde oynanır. İtalyan Edebi Tiyatrosudur) farklı olmasına karşın, Commedia Dell’Arte’de metin olarak klasik edebiyat kaynakları kullanılırdı.

Oyunlarda oynayacak olan belirli karakterler bulunur. Bunlar kostümleri, kişilik özellikleri hatta isimleri de belli olan karakterlerdir. Sahneye çıkılmadan önce oynanacak olan oyun belirlenir ve sahne giriş çıkışları ayarlanır; gerisi ise o geceki oyuncu performansına bağlıdır. Oyuncular ana teması belli olan oyunu oynarlar ve de sahne üzerinde olan her şey tamamen doğaçlamadır.

Usta oyuncu grupları, oyuncuların seyircinin durumuna ve ilgisine göre oyunu şekillendirirmiş. Örneğin, “Lazzo” denilen ufak güldürü, skeçleri oyunun belli yerlerine koyarak dağılan ilgiyi toplamak, buna göre yapıyı değiştirmeden güldürünün niteliğini değiştirmek onlara aittir.

Ne yazık ki günümüze pek çok kültürel ve de ahlaksal nedenle bütün eserleriyle ve sokakta oynanan haliyle ulaşmamış olan Commedia Dell’Arte geleneği ancak az sayıda kaynaktan incelenerek yada 17. ve 18. yüzyılda yazılı oyun haline gelen oyunlarla günümüzde açıklık kazanabilmiştir. Bunların başlıca nedenleri arasında da uzmanların ahlaksal kaygıları nedeniyle, lazzolarda müstehcen olabilir endişesiyle ateatral olarak görülen öğeler hakkında araştırmalarda yer verilmemesidir.

Comedia Dell’Arte neredeyse 2 asırlık geçmişiyle, kostümleri, konuları, maskeleriyle yepyeni bir tiyatro formunda usta oyunculuğu yaratmış ve bir oyunculuk zenaati olarak ortaya çıkmıştır.

Commedia Dell’Arte’nin Kökeni - Gelişimi:
Commedia Dell’Arte’nin kökeninin Klasik Dönem (hatta daha öncesinin) mim ve fars oyunlarından geldiğini kanıtlayabilmek için ve klasik fabula atellana’dan 16. yüzyılda İtalya’da ortaya çıkan Commedia Dell’Arte’ye kadar ulaşan sürekli bir çizginin varlığını ortaya koyabilmek için pek çok çaba harcanmıştır. Olumlu bir sonuç elde edilememesine rağmen İtalya’da 16.yüzyılda yerel ağızlarla fars oynandığı kesindi.

Örgütlenmemiş gezgin oyunculardan, akrobatlardan, sokak çalgıcılarından ve bazen de iyi öğrenim görmüş birkaç serüvenciden oluşan profesyonel toplulukların halkın beğenisini göz önünde tutarak giriştikleri denemelerle, oyunların yerel halk ağızlarıyla oynanması (halkın anlamadığı İtalyanca ve Latince kullanılıyordu) komik olayların çokluğu, bir de gerçek yada kurmaca ama akılda kolayca kalabilen abartılı ve komik kalıp tipler yaratılması gibi Commedia Dell’Arte‘nin belli başlı öğeleri gelişip belirginlik kazanmıştı. Bu da Commedia Dell’Arte‘nin itici gücünü ve özelliklerini belirleyen temel öğenin oyuncular olduğu anlamına geliyordu.

Oyuncular kostüm ve dekordan çok az yararlanıyor, tipleri canlandırma ve atmosfer yaratmada kendi yetenek ve zekalarından güç alıyorlardı. Bu durumda, maske kullanılması çok önem kazanıyordu.

Commedia Dell’Arte Toplulukları:
İlk Commedia Dell’Arte topluluklarının en ünlüsü, Francesco Andreini’yle karısı Isabella yönetimindeki “Gelosi Kumpanyası” idi. Ünlü Arlecchino Tristano Martinelli’nin yer aldığı Desiosi Kumpanyası Comici Confidenti ve Drusiano Martinelli ile karısının yönetimindeki Uniti Kumpanyası aynı dönemin başka topluluklarıydı.

İkinci bir Comici Confidenti topluluğunu da Flaminio Scala yönetti. Daha sonra ortaya çıkan topluluklar arasında Accesi Kumpanyası ile en büyük Commedia Dell’Arte oyuncularından biri olan Lelio adıyla da bilinen Giambattista Andreini’nin de yer aldığı Fedelli Kumpanyası önemliydi.

Fransa’da Comedie-Italienne diye adlandırılan İtalyan toplulukları 1697’ye dek etkinliklerini sürdürdüler. İngiltere, İspanya ve Bavyerada’da İtalyan oyuncuları ünlüydü.

Commedia Dell’Arte’nin Son İzleri:
İngiltere’de 1702’de John Weaver’in pantomimlerinde görüldü; John Rich bu tarzı daha da geliştirdi. Bu oyunlar 1801‘de İngiltere’den Kopenhag’a geçti ve orada Tivoli Bahçelerinde gösterilerde 20 yy. ortalarına değin varlığını sürdürdü.

Özellikle 1960’larda Napoli’de Peppino de Fillippo’nun yönetimindeki bir topluluk, Prag’da kukla tiyatroları, Bristol ve Londra’da öğrenci ve repertuar tiyatroları Commedia Dell’Arte‘yi yeniden canlandırmaya giriştiler. Bu canlandırma çalışmaları kadar gözle görünür olmasa da commedia dell’arte mirası 20.yy tiyatrosunda doğalcılığa karşı oluşan çeşitli tepkilerde izlenir.
Tiyatroyu tiyatro haline getirmek isteyen Commedia Dell’Arte‘nin doğaçlama sanatı, tiplerin gruplandırılması, komik jestler ve stilize maskeler gibi özelliklerini çağdaş oyunlar uyarlayarak kullanmışlardır.

Halk tiyatrosu ya da Commedia Dell’Arte, yaşamı gülerek algılayan ve onu düzeltmek gibi bir amaç gütmeden din-dışı ve ahlak-dışı olayları sergileyen özgürlükçü bir tiyatrodur.

“Amaç yaşamı düzeltmek değil, yaşamı olduğu gibi göstererek bir yaşam enerjisi üretmektir.”

Oyunlar doğaçlama ile oluşturulur ve önceden belirlenen temaya oyunculuk ve doğaçlama yanında güldürü, lazzoların eklenmesiyle oluşturulan oyunlardır. Temalar gündelik konulardan alınarak oluşturulur. Örneğin bunların belli başlıları, evlilik, cinsellik, aldatma, kurnazlık, yeme-içme, para ile ilgili olanlarıdır. İnsanın gündelik yaşamından yola çıkarak grotesk ve fanteziyi de kullanarak oluşturulur. Yaşam koşullarında kendi içgüdülerine de yenilerek hatalar yapan insanları konu alırlar.

Oyunlar çoğunlukla sokaklarda, panayırlarda, fuarlarda ve açık mekanlarda gezgin gruplar tarafından oynanmış ve içeriye girmeyi reddetmeseler de dönüp, dolaşıp geldikleri yer yine pazar yerleri ve şehrin meydanları olmuştur.

Oyuncuları profesyoneldir. Hayatları boyunca aynı rolde usta olmuşlardır. Ama bunun yaratıcılığını kullanarak oyununa ve karakterine yeni kişisel özellikler ekleyen oyuncular da olmuştur. Bunlardan en bilinenlerinden bir tanesi Arrlechino rolünü önceleri sadece şeytani ve kurnaz olmaktan çıkaran, Gelosi topluluğunun kurucu ailelerinden olan Adreini’nin ona çevik bir karakter olma özelliğini de katmasıdır.

Oyuncular aynı karakteri oynasalar da özgürdürler ve karakteri kendi oyunculukları ile değiştirip, yenilikler katabilirler. Belirlenmiş olan klişeler onlar için yalnızca çıkış noktasını oluşturur ve asla bir hedef değildir. Bu nedenle de her oyuncu elinde ayrı şekilde yoğurulan bir hamur gibidir; belli bir temeli olması dışında. Bu onun en önemli olan özelliğinden ileri gelir ki, bu bir oyuncu tiyatrosudur. İtalyan tiyatrosu, kendi metnini oluşturan yazar-oyuncular tarafından yaratılır.

Oyunlarda Yönetmen:
Kumpanyanın oyuncuları genellikle oyunculuklarında ustalaşmış kişiler oldukları ve oyunun özünü doğaçlama ile oluşturdukları için, yönetmenin görevi sadece sahne üzerinde karışıklık olmasın diye giriş-çıkışları belirlemektir.

Bunun yanı sıra oyunlardan önce yapılan toplantılarda oynanacak olan oyunun önemli hatları ve konusu belirginleşirdi. Bundan sonrası ise seyirci ile olan diyalog ve oyunculuktu.

Oyunun konusunun seyirci tarafından da anlaşılmasını sağlamak üzere, yönetmen “ argomento “ (özet) okurdu. Bu şeklide oyuncuların tema dışına çıkmamaları sağlanmış olurdu. Argomentoyu bilen oyuncular böylece eğer seyirciye daha önceden olan bir olaya bağlı birşey söyleyecekse, bunu repliğinde belirtmek zorundaydı. Özetten sonra sahne planı yapılır ve yönetmen kaba mizansenleri de böylelikle belirlemiş olur.

Lazzo ve Güldürü:
Lazzolar, İtalyan commedia dell’arte oyuncularının söz ve hareket doğaçlamalarıdır. Kelimenin kökü de italyanca’da gülünç davranış ya da sözcük anlamına gelen Lazzo kelimesidir.Çoğu yerde karşılaşılan Lazzi kelimesi ise, İtalyanca Lazzo kelimesinin çoğuludur.

Halk tiyatrosunda kullanılan olaylar ve kişiler zamanla klişeleşmiştir. Bunlar daha Roma mimusu zamanında belirginleşip, “thrix” adı verilmiştir.

Bu dolantılar commedia dell’arte geleneğinde oyuncuların bağımsız ustalıklarına dönüşünce buna “lazzo” denilmiş ve de günümüzde ise “gag ya da trick/trück” adı verilmektedir.

Lazzolar oyunun akışını keserek araya girer ve güldürü öğesini iletir. Oyundan bağımsız da olabilen bu güldürü amaçlı sahneler, önceden kararlaştırılmış bir monologla başlayabilir ve bunlar da belli çeşitleri olan ama bellibaşlı birkaç çeşitten ibaret skeçlerdir.

Eyleme dayalı olan lazzolar dışında sözel olarak yapılanlar da vardır. Bunlara göre oyuncunun pratik cevap verdiği espriye dayanan ince mizahlar yapılır.

Lazzolar usta oyuncu grupları tarafından genellikle tam seyircilerin sıkıldığı ya da oyun temposunun değişmesi gerektiği zamanlarda devreye sokulur. Bunu da ayarlamak oyuncuların maharetine ve deneyimine bağlıdır çoğu kez.

Lazzoların konuları çeşitlidir. Aşık olduğuna ulaşmaya çalışırken beceriksizce çırpınan aşıklar, erkeklikleri ile övünenlerin aracılar kullanarak kadınları baştan çıkarmaya çalışması ve başarısız olmaları ya da başarısız olmasalar bile, komik duruma düşmeleri ve yaptıklarının yanlış neticelenmesi hatta erkeklerin evli oldukları halde karılarının onları aldatması gibi olaylar önemli standart olaylardır.

Karakterlerin Oyunlardaki Tiplemeleri:
Yaşlılar: (vecchi)Pantalone, Dottore en ünlüleri olmakla birlikte isimleri daha sonra Cassandro, Zanobio, Tartaglia olarak değişen karakterler de vardır.

Uşaklar: (Zanni)
Arlecchino, Brighella en tanınmış olanlarıdır. Bunların yanı sıra da: Fritello, Trufaldino, Pulcinella, Pedrolino, Mezzetino da bulunur.

Aşıklar:
En sık rastlanan isimlerden:
Kadınlar: Isabella, Flaminia ve Angelica’dır.
Erkekler ise: Orazio, Flavio, Silvio ve Ortensio’dur.

Karakterlerin Belli Başlı Özellikleri:
Bir commedia dell’arte topluluğunun bir düzine kadar oyuncusu olur. Bunların ellerinde ise monologlar, senaryolar ve nükteli konuşmaların yazıldığı defterler bulunurdu. Oyuncuların çoğu kendi yarattıkları maskeleri kullanır, ya da geleneksel kalıplara bağlı kalmak için başka maskeler de kullanırlardı. Bu durum çeşitliliğe olanak tanıdığı gibi, gelenekselliğin korunmasına da yardımcı olmuştur.

Capitano tipini yarattığı sanılan Francesco Adreini ve Scaramuccia tipini yarattığı söylenen Tiberio Fiorillo gibi belirli bir role özdeşleşen ve maskesiz oynayan oyuncuların bulunmasına karşın, commedia dell’arte’yi anlayabilmek için maskelerin oyunculardan daha önemli olduğunu da unutmamak gerekir.

Maskeler ve Karakterler:
Tipik bir senaryoda yer alan karakterler şöyle sıralanır:
İki yaşlı erkek, bir aşık, sevdiği kadın, iki zanni, bir hizmetçi kız ve birkaç figüran. Böylece roller, anne baba gibi koruyucu tipler, maskesiz oynayan ve gerçek commedia dell’arte tipleri sayılmayan aşıklar, uşaklar ve çeşitli figüranlar yada tuhaf kişiler arasında bölüşülmüştü.

Anne baba tipleri diğerlerinden belirgin ölçüde farklıydı.

Pantalone, ciddi, komikliğinin farkında olmayan, uzun tiradlara ve öğütlere düşkün, Venedikli bir zengindi.

Dottore Gratio saflığı zamparalığı, sözcükleri yanlış yerde kullanmasıyla ünlü Bolognalı bir avukattı.

Aşıklar, commedia dell’arte değil, İngiltere’deki Harlequinnade adı verilen oyunlarda geliştirildi.

Zanniler, komik, köylü ve zeki soytarı tipleri olarak ayrılırdı. Kişiliklerinin en belirgin özellikleri, bencillik ve kurnazlıktı. Başarıları büyük ölçüde doğaçlama hareketlere ve güncel şakalara dayanıyordu.Ama Colombina adlı tip, 17. Yüzyıl sonlarında maskeli olarak ortaya çıktı.

Kaynak: Commedia dell’Arte – John Rudlin (Mitos-Boyut Yayınları)

Çağlar Deniz

tiyatro grubu arıyorum (Emine kütük)

Tiyatroya oyuncu (Halil Özer)

İstanbul'da tiyatro oyuncuları aranıyor (Komedi Tiyatrosu)

ilan (osman pehlivan)

TİYATRO 46,46 FİLM YAPIM (AHMET TOKATLI)

Kiralık Sahne - Beyoğlu (Çınar Burcu Bayur)

DANS, MÜZİK VE GÖRÜNTÜLÜ TEK KİŞİLİK OYUN (FİLİZ COŞKUNER)

Okuma Provası Kadın oyuncu (Muzaffer ONTEM)

öğretmene yardımmmm (melek dincer)

Kadın Oyuncu Araniyor !!! (Emre Boynukalin)

Panoya Yaz! Tüm Duyurular

     Güncel Yazılar

• 27 MART… UMUDUNU ARAYAN BİR GÜN (Ahmet Yapar)
• Başarılı Genç Aktör Can Öztopçu 40. Sanat Yılını Kutluyor (Füsun Akmen Balkaya)
• 'Ağaçlar Ayakta Ölür' - Nevra Serezli ve Tiyatro Kare (Füsun Akmen Balkaya)
• Süt Kardeşler - Süheyl Behzat Uygur Tiyatrosu 2020
• Tuncer Cücenoğlu'nun Anısına...
• Ankara Devlet Tiyatrosu 70. Yıl ve 'Lüküs Hayat'
• Kadın Dayanışmasını Taçlandıran Şehir Tiyatrosu Oyunu: Çın Sabahta
• Büyük Aşkların Sonuncusu ve Çankaya Sahne
• Uğur Kanbay ve Eylül!
• Fars Dokusu Üzerine Komedya Dokunuşları İle
• ELEŞTİRMEN OLMAK VE ELEŞTİRİ YAZMAK !
• YOKLAMA LİSTESİ (Skeç)
• Şehir Tiyatroları'nda Oynanan Ayaktakımı Arasında Oyununun İncelemesi ve Eleştirisi
• Genel Müdür 'A. Nejat Birecik İle Devlet Tiyatrosu'na Gelen 'Bahar Havası'
• Şehir Tiyatroları'nda Oynanan İki Arada Bir Yerde Oyununun İncelemesi ve Eleştirisi
• Müthiş Bir Prodüksiyon 'Ben O İstanbul'u Çok Sevdim' ve Ustaların Ustası Özel Yula